Słowo "pesach" oznacza "przejść", "ominąć". Tej nocy, kiedy anioł Boży przechodził przez Egipt powodując śmierć wszystkich pierworodnych, domy Izraelitów chronione były krwią baranka paschalnego. W następstwie tego, naród Izraela został wypuszczony z niewoli i wyszedł z ziemi egipskiej. Od tamtej pory Pascha upamiętnia ocalenie pierworodnych Izraela od śmierci w Egipcie. Pascha jest początkiem narodowej historii Żydów. Po uwolnieniu narodu Izraela z niewoli egipskiej nastąpiło objawienie przykazań Bożych na Synaju i wędrówka ludu do Ziemi Obiecanej. Święto Paschy jest dla Żydów najważniejszym świętem pielgrzymim, gdyż nosi w sobie sens obu pozostałych. W momencie ustanowienia narodu otwiera się przed nim widok na dalsze jego losy.
Pascha jest jednym z najradośniejszych świąt. Jest to wielkie święto wolności, obchodzone na pamiątkę uwolnienia Żydów z niewoli, uważane za najważniejsze wydarzenie w historii żydowskiej.
"Pamiętaj dzień opuszczenia Egiptu każdego dnia Twojego życia".
"Nie będziesz w nie jadł chleba kwaszonego:
siedem dni będziesz jadł bez kwasu, chleb utrapienia;
boś w strachu wyszedł z Egiptu,
abyś pamiętał na dzień wyjścia twego z Egiptu,
po wszystkie dni żywota twego"
(5 Mojż. 16:3)
Sposób obchodzenia święta znacznie zmieniał się na przestrzeni wieków. Najważniejsze zmiany nastąpiły po zburzeniu Świątyni, gdyż od tamtej pory zabrakło miejsca składania głównych ofiar. Współczesne obchodzenie Paschy kojarzy się przede wszystkim ze spożywaniem przaśnego (niekwaszonego) chleba (maca).
EREW PESACH (14 NISAN - 9 kwiecień)
W tygodniu przed świętem Pesach sprząta się bardzo dokładnie domy, aby nie pozostał w nich żaden ślad kwasu (drożdży), wypieku z drożdżami badź zaczynem, ani resztki jedzenia. Nawet kieszenie ubrań, szczególnie dzieci, są dokładnie oczyszczane z okruszków. Usuwa się i pali "chamec" (zakis), czyli okruszki chleba. Słowem "chamec" określa się wszystko, co podlega procesowi fermentacji:
- Chamec to produkty ze zbóż: pszenicy, żyta, jęczmienia, orkiszu i owsa, które weszły w kontakt z wodą na czas co najmniej 18 minut. Przyjmuje się, że po takim czasie w mieszance mąki z wodą rozpoczyna się proces fermentacji.
- Chamec to każdy pokarm i napój wytworzony z użyciem tych zbóż (wyjątkiem jest maca).
- Podczas Pesach nie wolno używać naczyń i przyborów kuchennych, które mogą zawierać choćby minimalne ilości chamec. Wszystkie one muszą zostać wcześniej uczynione koszernymi.
- Żydzi aszkanezyjscy podczas Pesach nie jedzą także pokarmów wytworzonych z ryżu, kukurydzy, soczewicy, prosa i fasoli (kitnijot).
Tora wyraźnie uczy: "Żaden chamec nie może być widziany lub znaleziony" (2 Mojż. 12:19; 13:7; 12:20; 5 Mojż. 16:4).
Wieczorem w przeddzień święta - czyli wieczorem 14 Nisan - odbywa się uroczyste oczyszczanie domu z kwasu (hebr. "bedikat chamec"). Głowa domu odnajduje chamec, który gospodyni chowa gdzieś w kątach domu (zwykle jest to dziesięć kawałków chleba). Gdy zostaje odnaleziony, wygłasza się nad nim modlitwę, a następnego ranka pali w ogniu. Jakikolwiek chamec znaleziony w domu, sklepie, samochodzie lub innego rodzaju pomieszczeniu ma być przed Pesach odprzedany nie-Żydowi.
Drożdże przedstawiają grzech i złe instynkty, a ponieważ pachną, są symbolem próżności.
14 Nisan - od świtu do zmierzchu - jest szczególnym dniem dla wszystkich wierzących Żydów. To Erew Pesach - post pierworodnych (taanit bechorim) synów dla upamiętnienia cudu, jaki miał miejsce podczas dziesiątej plagi w Egipcie.
Jest przyjęte, by za pierworodnych synów poniżej 13 lat pości ojciec. Post nie obowiązuje pierworodnych córek.
PESACH
Dwa pierwsze i dwa ostatnie dni uważane są za "Jamim Towim" i w tych dniach pali się świece. 14 Nisan odbywa się w synagodze uroczyste nabożeństwo. Odczytuje się Ezechiela 37:1-14; Izajasza 10:32 i 12:6. Odczytuje się też "Hallel" (zbiór psalmów 113-118). Na zakończenie nabożeństwa śpiewa się tradycyjną pieśń "Had Gadja", symbolicznie przedstawiającą cierpienia i wielokrotne ocalenia Izraela na przestrzeni jego długiej historii.
Najważniejszym elementem Paschy po powrocie do domów, jest Seder, czyli wieczerza paschalna. Zawiera ona w sobie wyraźne elementy wieczerzy szabatowej - rytualne obmycie rąk (kidusz), błogosławieństwo przed jedzeniem chleba (moci) i błogosławieństwo po jedzeniu (birkat hamazon).
W domach ortodoksyjnych Żydów, jeżeli ich na to stać, trzyma się osobne, specjalne zestawy naczyń, garnków i innych przyborów kuchennych przeznaczonych wyłącznie na święto Pesach. W biedniejszych rodzinach używa się zwykłych naczyń, ale po uprzednim wygotowaniu ich w wodzie i wyparzeniu naczyń metalowych nad ogniem. Wówczas stają się odświętne. Ma to ogromne znaczenie zwłaszcza dla ortodoksyjnych Żydów. Seder celebruje się podczas dwóch pierwszych wieczorów Paschy, po nabożeństwie w synagodze. Podczas wieczerzy obowiązuje specjalny porządek.
Przygotowaniem wieczerzy sederowej zajmują się kobiety. Stół nakrywa się białym obrusem, na nim ustawia świece i odświętną zastawę. Przy stole zasiada cała rodzina odświętnie ubrana. W ortodoksyjnych rodzinach kobiety w tradycyjnych perukach nakrytych koronką, a mężczyźni w białych jedwabnych jarmułkach.
"Przewodnik judaistyczny" z 1893 roku przedstawia ciekawy opis Pesach, w ujęciu Hilarego Nussbauma: "We wieczór wigilijny 14-go Nisan we wszystkich siedzibach Izraela odbywa się następujący porządek ceremonialny, zwany Seder. Ojciec rodziny, odziany w białą szatę, z podniesionym szerokim kołnierzem, w haft srebrzysty ozdobnym, oraz takąż krymką, otoczony rodziną i domownikami zasiada (...) ze szczególną wygodą i patriarchalną powagą na dobrze wysłanym, miękkim oparciem opatrzonym, siedzeniu. Na stole znajdować się powinno co następuje: Macca, główny symbol pesachowego święta, pośpiesznego ujścia z Egiptu; Chrzan, godło gorzkiej dokuczliwej doli w czasie pobytu w Egipcie; Zeroa, to jest kawałek na wpół pieczonego mięsa, przypominający naprędce pieczonego baranka; w końcu Charoset, rodzaj masy z tłuczonych orzechów, migdałów, jabłek zaczynionych winem, barwą i gęstością podobną do gliny z której Izraelici, odrabiając pańszczyznę, cegłę wyrabiali.
Ceremonia pesachowa Seder zaczyna się od odmówienia przez ojca rodziny błogosławieństwa nad winem Kidusz, za którym wszyscy stół okalający wtórują Amen i każdy swój kielich wychyla. Wychylanie kielichów przy odpowiednich modlitwach podczas całej wieczerzy powtarza się czterokrotnie, stąd nazwa tej ceremonii "arba koses", co znaczy cztery kielichy. Następnie wszyscy przykładają ręce i podnoszą naczynie, na którym leżą mace, recytując następujący ustęp z Hagady: "Otóż to jest ów chleb nędzny, jaki spożywali przodkowie nasi na ziemi egipskiej. Kto głodny, niech przyjdzie z nami jeść, każdy kto pragnie niech z nami Pesach odprawi. Obecnie jesteśmy tu, na rok przyszły w ziemi izraelskiej. Obecnie jesteśmy niewolnikami, na rok przyszły będziemy wyzwoleni."
Po kilku jeszcze drobiazgowych obrządkach, najmłodszy z otoczenia zwraca się do głowy rodziny z szeregiem zapytań, rozpoczynających się od wyrazów "Ma nisztana". Treść tych pytań w przekładzie brzmi: "Dlaczego się wyróżnia wieczór niniejszy od wszystkich innych wieczorów; podczas wszystkich innych wolno nam jadać chleb kiszony i niekiszony, a tego wieczora tylko niekiszony? Podczas wszystkich innych wieczorów wolno nam spożywać wszelkiego rodzaju włoszczyzny, a tego wieczoru tylko chrzan? itd. Tu ojciec rodziny daje obszerną odpowiedź, zawartą właśnie w owej Hagadzie (...) Na tem kończy się pierwsza część Sederu, poczem następuje uczta wedle stanu możliwie wykwintna, po której odmawia się błogosławieństwo poobiednie i przystępuje się do drugiej części Sederu, którą wypełniają hymny, pieśni religijne i piosnki religijno-etyczne, wesołym humorem zabarwione (...)"
W powyższym opisie Hilary Nussbaum wyraźnie przedstawia ściśle określony porządek wieczerzy sederowej. Rozpoczyna ją "kidusz" (picie wina, modlitwa i słuchanie opowieści), następnie je się macę i gorzkie zioła, a potem właściwy posiłek. Zebrani goście przypominają sobie dziesięć plag, przejście przez Morze Czerwone, mannę z nieba, otrzymanie przykazań. Ojciec opowiada dzieciom historię Pesach. Opowiadanie historii jest przeplatane śpiewem, w którym biorą udział przede wszystkim dzieci.
Ważnym elementem święta jest przygotowanie talerza sederowego. Każda potrawa - a jest ich sześć - ma swoje obowiązkowe miejsce na półmisku. Półmisek umieszczony jest nad trzema przykrytymi macami i postawiony przed głową domu. Taki sam talerz można postawić przed każdym chłopcem, który ukończył 13 lat.
Pod półmiskiem znajduje się maca, specjalnie pieczona na święto Pesach. Nie może być ona pokruszona, połamana ani pieczona. Trzy placki macy symbolizują: kapłanów, lewitów i Izraelitów. Na początku sederu głowa rodziny łamie jedną z trzech mac na dwie nierówne części i ku uciesze dzieci kładzie większy kawałek pod poduszkę fotela lub kanapy, a dzieci go szukają. Jest to "afikomen" (deser). Spożywa się go jako ostatni kawałek jedzenia po kolacji, dzieci - w nagrodę za znalezienie - dostają prezenty i słodycze.
Ponieważ maca zastępuje chleb przez całe święta, często jada się ją posmarowaną masłem z solą lub z miodem, albo z "charoset".
W czasie wieczerzy pije się cztery kielichy wina, które symbolizują wolność i szczęście - przy "kiduszu", przed jedzeniem po błogosławieństwie, po jedzeniu i na końcu "sederu". Każdy kielich ma swoją nazwę. Przyprowadzają one nas do czterech obietnic Boga:
"Wyprowadzę (hoceti) was spod ciężaru robót w Egipcie
i wyratuję (hicalti) was z niewoli.
Wybawię (gaalti) was okazując wielką moc i wielkie wyroki.
Wezmę (lakachti) was dla Siebie jako naród, będę dla was Bogiem."
(2 Mojż. 6:6-7)
To podobno przy trzecim kielichu, zwanym "kielichem zbawienia", Jezus wypowiedział znamienne słowa zapisane w Ewangeliach.
Do tradycji żydowskiej należy również umieszczanie na stole sederowym dodatkowego piątego kielicha wina dla Eliasza. Wynika to z oczekiwania, że Mesjasz przyjdzie do Izraela właśnie w święto Pesach, a Eliasz będzie Mu towarzyszył. Żydzi czekają na spełnienie ostatniej obietnicy Boga:
"Zaprowadzę (heweti) was do ziemi,
którą przysiągłem dać Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi."
(2 Mojż. 6:8)
W pewnym momencie wieczerzy otwiera się drzwi dla Eliasza, ze słowami: "Błogosławiony, który przychodzi".
Wieczerza sederowa jest znakiem powołania narodu do wolności, czego najlepszym odzwierciedleniem jest fakt, że nawet najmłodsze dziecko dochodzi do głosu. Tę wieczerzę odróżnia to od wszystkich innych, że tylko raz w roku Żydzi mogą spożywać posiłek "leżąc".
Śpiewane hymny i pieśni religijne, to Hallel, czyli Psalmy od 113 do 118, które śpiewa się właśnie w czasie Paschy. Na zakończenie Sederu powtarza się tradycyjne słowa: "Baszana haba`a bejeruszalaim!", co znaczy: "W przyszłym roku w Jerozolimie!". Przez wieki, rozproszeni Żydzi powtarzali te słowa z tęsknotą, nadzieją i modlitwą.
Fragmenty modlitwy, kończącej wieczerzę pesachową:
"Bądź pochwalony, Wiekuisty, Boże nasz, królu Wszechświata,który stworzyłeś owoc winnej latorośli (...) Zmiłujże się Wiekuisty, Boże nasz, nad Izraelem, ludem Swoim; nad Jerozolimą, miastem Swoim, nad Syjonem, siedzibą wspaniałości Swojej (...) odbuduj Jerozolimę, gród święty, jeszcze za czasów naszych; wprowadź nas znowu do niego (...) Rozwesel nas w ten dzień święta przaśników; bo Ty, Wiekuisty, jesteś łaskawym i dobroczyńcą dla wszystkich, a my składamy Ci dzięki za kraj i za owoc winnicy. Bądź pochwalony, Wiekuisty, za kraj i za owoc winnicy."
"Haftora" odczytywana w święto Pesach - 2 Mojż. 12:21-51; 4 Mojż. 28:16-25; Joz. 5:2-6:27.
Święto Pesach jest chronologicznie najstarszym świętem żydowskim - pierwszym w religijnym kalendarzu. Rozpoczyna się ono wieczorem 14 dnia miesiąca Nisan (przypadającego w marcu lub kwietniu). Biblijne podstawy święta Pesach znajdujemy w następujących tekstach biblijnych: 2 Mojż. 12:1-50; 13:1-10; 3 Mojż. 23:5-8; 4 Mojż. 9:1-14; 28:16-25; 5 Mojż. 16:1-8.
